در اين مقاله، ديدگاه علامه طباطبايي به عنوان مفسّري توانمند و حديث‏شناسي مطلع درباره روايات اسباب النزول، جايگاه آنها و معيارهاي تشخيص سره از ناسره و سبب نزول بودن، بررسي مي‏شود. مؤلّف، نخست معناي اسباب نزول، راه دستيابي به آن، تعابير بازگوكننده اسباب نزول، فوايد و اهميت شناخت اسباب نزول را مطرح مي‏كند و سپس مي‏افزايد: به اعتقاد علامه، شأن نزول، امر يا حادثه‏اي است كه در پي آن، آيه يا آياتي درباره فرد يا واقعه‏اي نازل شود. ايشان بسياري از اسباب نزولها را اجتهادي مي‏داند؛ لذا به تعبير راوي كاري ندارد. از نظر ايشان، مهمترين ملاك براي پذيرش روايت يا روايات اسباب نزول، تدبّر در خود آيات قرآني است. روايتي را مي‏توان پذيرفت كه با مضمون آيه و لحن و سياق آن و تمام جزئيات و ظرايفي كه با دقت در آيه مي‏توان يافت، مطابقت كند. از اين رو، بسياري از روايات سبب نزول را به علت عدم مطابقت، رد مي‏كند.
مسائل مهمي چون: تعارض با زمان نزول آيه، گونه‏گوني نقل، تعدد در اسباب نزول، بررسي و نقد روايات از نظر سند و متن با لحاظ ملاكهايي چون مخالفت با قرآن، تعارض با عصمت و شخصيت نبي صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم ، تعارض با سنت و تعارض با عقل، از ديگر سرفصلهايي است كه در اين مقاله از نظرگاه علامه به آن پرداخته شده است.

قرآن، علوم قرآني، اسباب نزول، شأن نزول، تفسير.
خداوند متعال قرآن را فروفرستاد تا بشر را به حقيقت رهنمون شود؛ لفظ آن را خود برگزيد و آن را معجزه قرار داد تا خطابش جاودانه گردد؛ پاسداري‏اش را خود بر عهده گرفت و پيامبرش صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم را مفسّر آن معرفي كرد تا كلام و پيامش محفوظ ماند.
مسلمانان از آغاز به روايات تفسيري چنان اهتمام داشته‏اند كه تفسير به مأثور، اولين شيوه تفسيري در عالم اسلامي تلقي مي‏شود و اين گونه روايات، همواره به عنوان يكي از منابع تفسير، مورد توجه بوده است. در ميان روايات تفسيري، روايات اسباب النزول، حجم قابل توجهي را به خود اختصاص داده است. اين روايات كه ما را در فهم بهتر آيات كمك مي‏كند، به رغم اهميت آن ـ همچون عموم ميراث حديثي ماـ مشتمل بر غث و سمين است. در كنار اين كاستي عام، مشكل تشخيص سبب نزول بودن اين روايات هم وجود دارد كه مختص اين دسته از روايات است.
در اين مقاله كوشيده‏ايم تا ديدگاه علامه طباطبايي را به عنوان مفسّري توانمند و حديث‏شناسي مطلع، درباره اين روايات، جايگاه آنها و معيارهاي تشخيص سره از ناسره و نيز سبب نزول بودن آنها جويا شويم.

انديشه‏وران علوم اسلامي، سبب نزول را حادثه‏اي دانسته‏اند كه همزمان با نزول وحي روي داده و آيه يا آياتي به گزارش آن پرداخته‏اند يا حكم آن را بيان كرده‏اند.1 آنان در اين تعريف، دو قيد را لحاظ كرده‏اند:
1. همزماني اين رويدادها با زمان نزول قرآن، كه در اين صورت، تاريخ امتهاي پيشين از دايره اسباب نزول آياتي كه آنها را گزارش مي‏كند، بيرون مي‏رود؛ مانند آن كه اقدام ابرهه براي تصرّف و تخريب كعبه، سبب نزول سوره فيل قلمداد نمي‏شود.2
2. تأخر نزول آيه از واقعه؛ بدين معني كه حوادثي را مي‏توان سبب نزول تلقّي كرد كه آيات، پس از آن، بي‏درنگ يا با كمي فاصله نازل شود.3 بنابراين، وقوع حادثه‏اي پس از نزول آيه يا در پي تحقّق فرمان آيه، سبب نزول تلقّي نمي‏شود.
اما سؤالي كه در اين جا مطرح است، اين كه چگونه مي‏توان به سبب نزول آيات، دسترسي يافت؟ از نظر عموم محققان علوم اسلامي، تنها راه آگاهي و دستيابي به آن از طريق روايت است.4
تأملي در سخنان اين بزرگان نشان مي‏دهد كه از نظر جملگي ايشان، تنها راه شناخت اسباب نزول، مراجعه به روايت است، اما در اين ميان، احاديثي كه به پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم منتهي شود و حضرت صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم خود به بيان سبب نزول پرداخته باشند، بسيار انگشت‏شمار است.5 بنابراين، بيشتر اين روايات به صحابي و تابعي منتهي مي‏شود؛ لذا محققان به بحث از حجيّت روايات اين دو گروه پرداخته‏اند.
از نظر عموم اهل سنت، روايت صحابيان در اين باره، در حكم حديث مرفوع مي‏باشد،6 امّا حديث تابعي در اين موضوع، در حكم مرفوع مرسل است.7 بايد توجه داشت كه مبناي اين داوري درباره سخنان صحابه و تابعين، اين پيشفرض است كه در تشخيص اسباب النزول، اجتهاد بيننده جايي ندارد و صحابه و تابعان، صرفا گزارشگر محض واقع بوده‏اند.8 البته در ميان عالمان متأخر اهل سنت، برخي نظري ديگر دارند؛ ابوزيد، از جمله اين متأخران است كه معتقد به اجتهادي بودن شناخت اسباب نزول است. پس بايد با دقت و تأمل بيشتري به تعيين و تشخيص موارد آن پرداخت.9
بر خلاف اهل سنت، از نظر شيعه، سخني كه به صحابي يا تابعي منتهي شود، فاقد حجيّت شرعي است؛10 لذا بدان توجهي ندارند. عالمان شيعه در غير از مباحث احكام نيز اعتنايي به روايات غير معصوم نداشته‏اند و سخن ايشان را به عنوان شاهدان زمان نزول قرآن و آگاهان به آن، قابل اعتماد ندانسته‏اند؛ از اين رو معمولاً در تفاسير روايي شيعه؛ مانند تفسير عياشي و البرهان، كمتر رواياتي را در اسباب نزول مي‏توان ديد كه از غير معصوم نقل شده باشد. متفكران شيعي، به ندرت، بحثي مستقل را به حجيت روايات اسباب نزول و اعتبار گفته‏هاي صحابيان و تابعيان در اين باره اختصاص داده‏اند11 البته ايشان در بررسي روايات معصوم عليه‏السلام نيز بيشتر بر سند آن تكيه كرده‏اند.

نكته مهم، تشخيص روايات اسباب نزول از ميان روايات متعددي است كه آيات را با حوادث مختلف پيوند مي‏دهد؛ چرا كه بسياري از اين روايات، در واقع، نه بيانگر سبب نزول، بلكه بيانگر مصاديق ديگر براي آن آيات است؛ لذا محققان معيارهايي را براي تفكيك و تشخيص اين دسته از روايات از بين روايات ديگر، بيان كرده‏اند كه جملگي آنها ويژگيهاي ظاهري و تعابيري است كه در روايات براي حكايت از اسباب نزول به كار رفته است. ايشان اين تعابير را به لحاظ گويايي، به «صريح» و «غير صريح» تقسيم كرده‏اند كه هر مورد نيز تقسيمهاي فرعي‏تر دارد.

اگر راوي، چنين تعبيري به كار برد، بايد آن را نص در بيان سبب نزول تلقي كرد. البته روايات سبب نزول نشان مي‏دهد كه حتي يك نمونه براي آن يافت نمي‏شود.12

چنانچه راوي، حادثه‏اي را نقل كند و پس از آن، حرف «فاء»13 را بر سر يكي از مشتقات ماده «نزل» به كار برد و مثلاً بگويد: «حدث كذا فنزل الآية...»، تعبير به كار رفته، در بيان سبب نزول، ظهور دارد.14 اين واژه، پركاربردترين واژه در روايات اسباب نزول است.15

از نظر برخي محققان، آنچه معناي اين تعبير را تعيين مي‏كند، كلمه‏اي است كه پس از «في» به كار مي‏رود. در صورتي كه پس از «نزلت في» از فرد يا قوم مشخص يا حادثه‏اي معين ياد شود، صريح در بيان سبب نزول است؛ همچنين اگر راوي بگويد «نزلت في فلان آية كذا»،16 اما اگر بعد از «نزلت في»، غير از دو مورد فوق ـ شخص يا حادثه‏اي معين ـ ذكر شود، مثل اين كه بگويد «إنّها نزلت في مال اليتيم إذا...» نمي‏توان آن را بيانگر اسباب نزول تلقي كرد، بلكه از آن، تفسير آيه يا بيان حكم آن اراده مي‏شود و يا اين كه براي بيان زمان نزول آيه به كار مي‏رود.17 در اين صورت، به كار رفتن تعبير فوق در روايت، محتمل معاني مختلف است.18

اگر راوي از تعبير فوق يا تعابير مشابه آن كه دربرگيرنده الفاظ شك و ترديد است، در روايت استفاده كند، روشن است كه نمي‏توان روايت را به تصريح خود راوي، صريح در بيان سبب نزول تلقّي كرد.19
با توجه به آنچه گذشت، عموم محققان علوم قرآني، از ديرباز براي تشخيص سبب نزول آيه، بيش از همه، نوع تعبير راوي را ملاك قرار داده‏اند. محدود كردن ملاك تشخيص سبب نزول به تعبير راوي، در كنار پيش‏فرض اوليه ايشان مبني بر عدم اجتهاد راويان در بيان سبب نزول، مشكلي جدي را فراروي اين عالمان نهاده است كه وجود روايات متعدد با سبب نزولهاي مختلف و بعضا متناقض براي يك آيه است. وجود موارد بسيار از اين دست، محققان اسباب نزول را بر آن داشته است كه به بحث از چگونگي حل اين مشكل بپردازند.
اعتبار سند و صراحت تعبير به كار رفته براي بيان سبب نزول (صيغه)، دو ملاك مهم براي ترجيح و داوري درباره اين روايات است. با اين همه، باز هم مواردي باقي مي‏ماند كه روايات متعدد، به لحاظ سند و صيغه، كاملاً يكسان هستند. در اين صورت، بايد با بررسي قراين و ملابسات، بدون اين كه قائل به تكرّر نزول شويم، راهي براي جمع بين دو روايت بيابيم، يا با توجه به قراين، يكي را بر ديگري ترجيح دهيم. در نهايت، انديشه‏وران اين حوزه، دو راه حلِّ كاملاً كارگشا بيان كرده‏اند: نخست آن كه قائل به تعدّد اسباب نزول شويم و در صورت عدم امكان اين فرض، مدّعيِ تكرّر نزول آيه شويم.20
اگرچه تعدد اسباب، مستندي نقلي، بجز وجود روايات معارض سبب نزول ندارد، اما امري است كه احتمال روي دادن آن كاملاً معقول مي‏نمايد و به طور معمول نيز مشابه آن، در زندگي عادي روي مي‏دهد كه دو يا چند نفر از اعضاي يك جامعه، با مشكل يا حادثه‏اي مشابه مواجه مي‏شوند. اما تكرر نزول، علاوه بر اين كه مستندي نقلي ندارد، به لحاظ منطقي نيز قابل نقد است.21 چه لزومي دارد كه بپذيريم آيه يا سوره‏اي كه يك بار از سوي خداوند بر پيامبرش صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم نازل شده و او آن را بر مردم خوانده، دگرباره نازل شود؟ برخي از ديرباز با مسأله تكرر نزول، مخالف بوده‏اند؛ چنان كه سيوطي اين قول را به صاحب كتاب الكفيل لمعاني التنزيل؛ يعني «عماد الكندي» (متوفي 741) نسبت مي‏دهد كه به نيكويي براي نظر خود دليل آورده است.22
برخي از فرضهاي ديگري هم كه در اين حوزه شكل گرفته است، وضعيتي چون فرض تكرر نزول دارد. اعتقاد به تأخّر حكم از آيه و تأخّر آيه از حكم، فرضي كاملاً غريب است كه نتيجه پذيرش صحت روايات سبب نزول، بدون نقّادي متن آن به لحاظ زمان نزول آن مي‏باشد.23 بنا بر اين فرض، برخي از آيات احكام، نازل شده، اما حكم آن تا مدتي بعد كه زمان عمل به آن فرارسيده، ابلاغ نشده است؛ همچنان كه برخي احكام، وضع شده، اما آيه مربوط به آن حكم، سالها بعد نازل شده است.24
چنين فرضيه‏هايي كه بر پايه نامستحكم يك پيشفرض ـ عدم اجتهاد در بيان سبب نزول ـ بنا شده است، به تعارض عجيبي در تصوّر از وحي و تعامل آن با واقع مي‏انجامد؛ از يك سو، روايات اسباب نزول، حكايت از پيوند وثيق آيات با واقع زندگاني مردمان عصر نزول وحي دارد و از سوي ديگر، تكرّر نزول، تأخّر آيه از حكم و بالعكس، بر فقدان اين رابطه تأكيد مي‏كند؛ چرا كه در تكرّر نزول، آنچه يك بار نازل شده، از فراسوي غيب، وجودي لفظي يافته و به مردم ابلاغ شده، بار ديگر همين مراحل را تكرار مي‏كند. گويا وجود، امري اعتباري است و آنچه يك بار تحقّق يافت، گويا اصلاً نبوده، دوباره موجود مي‏شود؛ همچنان كه در قول به تأخّر حكم از آيه و بالعكس هم، چنين القا مي‏شود كه آيه، وقتي تقدير باشد، بدون ارتباط با شرايط و مقتضيات عمل به آن، نازل مي‏شود؛ حال مي‏خواهد زمان آن رسيده باشد، گذشته باشد يا هنوز باقي باشد!
در كنار ديدگاه غالب، محققان معاصر، بررسي متن را از ملاكهاي مهم سنجش روايات اسباب نزول معرفي كرده‏اند. «فضل عباس» بر لزوم هماهنگي اين دسته از روايات يا سياق آيات، تأكيد مي‏كند. او از نقّادي مضمون روايات نيز غافل نمي‏ماند و بخشي از داوري خود را بر پايه آن استوار مي‏كند.25 «ابوزيد» نيز توجه به نص قرآن و سياق آيات را از ملاكهاي مهم دستيابي به اسباب نزول آيات مي‏داند.26

انديشه‏وران اسلامي به تفصيل، از اهميت شناخت اسباب نزول سخن گفته‏اند و براي آن، فوايدي ذكر كرده‏اند كه به قرار زير است:
1. شناخت حكمت تشريع؛
2. فهم معناي آيه؛
3. تخصيص حكم به سبب، از ديدگاه كساني كه ملاك را خصوص سبب مي‏دانند، نه عموم لفظ؛
4. دفع توهّم حصر در مواردي كه ظاهرا چنين مي‏نمايد؛
5 . برطرف كردن اشكالي كه ممكن است از ظاهر نص آيه به ذهن برسد؛
6 . عدم خروج سبب نزول از حكم آيه، در صورتي كه حكم آيه، مشمول تخصيص باشد؛
7. شناخت فرد يا افرادي كه آيه درباره آنها نازل شده است؛27
8 . تبيين موقعيت مخاطب و جامعه در هنگام نزول قرآن و در نتيجه، درك بهتر بلاغت قرآن؛
9 . شناخت شيوه تربيتي قرآن.28
در ميان اين محققان و مفسّران، «ابن عاشور» بيش از آن كه در فوايد پرداختن به اسباب نزول سخن گويد، بر اهتمام زياد به آن خرده گرفته، پيامدهاي منفي آن را برشمرده است.29
در كنار فوايد بسياري كه عموم انديشه‏وران يادآور شده‏اند، بايد به جايگاه ويژه‏اي هم كه بحث «اسباب نزول» در كلام جديد اسلامي يافته است، اشاره كرد. اين مبحث به عنوان دليلي روشن بر پيوند نص قرآني با واقع فرهنگي و اجتماعي و در نتيجه، تعامل دوجانبه تأثيرگذاري بر آن و تأثيرپذيري از آن، در مباحث مرتبط با هرمنوتيك قرآن، مورد توجه متأخّران قرار گرفته است؛ چنان كه «نصر حامد ابوزيد»، فصلي مستقل از كتاب مفهوم النص خود را به اين موضوع اختصاص مي‏دهد.30
ديدگاه علاّمه طباطبايي درباره روايات اسباب نزول كه علامه اين تعريف را استطرادا، در ضمن بحثي ديگر، به اشاره عنوان كرده و گذشته‏اند، طبيعي است كه تمام دقايقي را كه قرآن‏پژوهان لحاظ كرده‏اند، در اين جا منعكس نشده باشد. ايشان در تعريف خود، از تعبير شأن نزول استفاده كرده‏اند؛ همچنان كه به مؤخّر بودن نزول آيه از حادثه اشاره كرده‏اند، ولي بر همزماني آن واقعه بر عصر نزول تأكيد نكرده‏اند، اما در جايي ديگر، آن را هم يادآور شده‏اند. ر.ك: سيدمحمدحسين طباطبايي، قرآن در اسلام، چاپ دهم، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1379 ش، ص117.
از نظر عموم اهل سنت، روايات اسباب نزول، گزارش صرف راوياني است كه شاهد نزول بوده‏اند، اما علامه در اين باره ديدگاهي كاملاً متفاوت دارد. از نظر ايشان، روايات اسباب نزول، برداشت و استنباط راوي است كه با مطالعه حوادث و وقايع تاريخي، كوشيده تا آنها را با آياتي كه با آن پيشامدها همسوست، مرتبط سازد.
ايشان خود در اين باره توضيح مي‏دهند:
آنچه به عنوان اسباب نزول طرح شده، همه يا بيشتر آن (در واقع) استنباط (راوي) است. بدين معنا كه ايشان عموما حوادث تاريخي را گزارش مي‏كنند، سپس آن را با آياتي كه قابل انطباق با آن حادثه است، قرين مي‏سازند و اسباب نزول آيه محسوب مي‏دارند.31
همچنان كه در مقامي ديگر درباره اين دسته روايات مي‏نويسند:
(از) سياق بسياري از آنها پيداست كه راوي ارتباط نزول آيه را در مورد حادثه و واقعه، به عنوان مشافهه و تحمل و حفظ به دست نياورده، بلكه قصه را حكايت مي‏كند، سپس آياتي را كه از جهت معني، مناسب قصه است، به قصه ارتباط و در نتيجه، سبب نزولي كه در حديث ذكر شده، سبب نزول نظري و اجتهادي است، نه سبب نزولي كه از راه مشاهده و ضبط به دست آمده باشد.
آنگاه تعارض روايات در ذيل يك آيه را شاهد صدق ادعاي خود مي‏آورند:
و گواه اين سخن اين كه در خلال اين روايات، تناقض بسيار به چشم مي‏خورد. به اين معنا كه در بسياري از آيات قرآني در ذيل هر آيه، چندين سبب نزول متناقض همديگر نقل شده كه هرگز با هم جمع نمي‏شوند. حتي گاهي از يك شخص مانند «ابن عباس» يا غير او در يك آيه معين، چندين سبب نزول روايت شده.
ايشان سپس تنها دو راه براي توضيح اين ناهمگوني بيان مي‏كنند:
ورود اين اسباب نزول متناقض و متهافت، يكي از دو محمل بيشتر ندارد: يا بايد گفت: اين اسباب نزول، نظري هستند نه نقلي محض... و يا بايد گفت: همه روايات يا بعضي از آنها جعل يا دس شده است.32
تأمل در داوريهاي ايشان، چنان كه پس از اين هم خواهيم آورد، نشان مي‏دهد كه احتمال اول را شايعتر مي‏دانند؛ اگرچه از احتمال دوم نيز غافل نيستند. وي در موارد متعدد، همين نظر را يادآور مي‏شود؛ در مواردي، آن را «اجتهاد مفسران» مي‏خواند33 يا آن را «استنباط نظري» نام مي‏گذارد34 و يا «تطبيق و اجتهاد» مي‏خواند.35
البته علامه اشكالي در اين اجتهاد راويان و مفسران نمي‏بيند36 جز اين كه نپذيرفتن اين مبنا موجب مي‏شود تا او به نتيجه آن هم ملتزم نباشد و در مقابل اين روايات تسليم نگردد و به رغم به كار رفتن تعابير خاصي كه محققان، آنها را بيانگر سبب نزول مي‏دانند، روايات را به عنوان سبب نزول نپذيرد؛ همچنان كه مانند جمله عالمان شيعي، حجيتي براي اجتهاد صحابي و تابعي هم قائل نمي‏باشد. لذا رواياتي را هم كه حتي از صحابي و مفسّر بزرگي چون «ابن عباس»37 و يا از مفسر گرانقدر تابعي «سعيد بن جبير» باشد، به نقد مي‏كشد.38
علامه خود، اين دو طبقه را با هم ياد مي‏كند و درباره همه، يكسان به داوري مي‏نشيند:
روايتي مشابه آن از ابن عباس و مجاهد و عطاء هم نقل شده است؛ اما همان گونه كه مطلعيد، آياتي كه با تعبير «يا بني آدم» آغاز مي‏شود، دربرگيرنده فرامين و احكام عامي است كه همه بني‏آدم را شامل مي‏شود، بدون آن كه به امت معيني محدود باشد؛ بنابراين اين روايات آحاد، چيزي بيش از اجتهاد ايشان نيست و حجيتي ندارد.39
همچنان كه ايشان ذيل آيه 68 سوره فرقان، روايتي را از «ابن مسعود» در قالب تعبير صريح «حدث كذا فأنزل...» گزارش مي‏كند و درباره آن مي‏نويسد: «چه بسا مراد او تطبيق باشد، نه (بيان) سبب نزول.»40
همچنين در جاي ديگر، حكم به «تطبيق» بودن آن مي‏دهد.41 ايشان درباره واقعه‏اي كه به عنوان سبب نزول آيه 21 سوره مجادله، در مجمع البيان با تعبير «حدث كذا فأنزل...» گزارش شده، مي‏نويسد: «ظاهرا اين مورد نيز از جمله آن مواردي است كه آيه بر داستان تطبيق داده شده، و (البته) نظير چنين موردي بسيار است.»42
ايشان درباره روايت الدر المنثور، ذيل آيه 27 سوره شوري كه به لفظ «أنزلت في...» نقل شده، مي‏آورند: «اين روايت، بيشتر به تطبيق مي‏ماند تا به سبب نزول.»43
از نظر ايشان، اين كه درباره آيه 24 سوره دهر44 گفته مي‏شود: «نزلت في أبي‏جهل»، باز هم بيشتر به تطبق مي‏ماند، نه اسباب نزول.45 ايشان همين داوري را درباره سبب نزول آيه 8 سوره حج46 دارند كه «سيوطي» درباره آن گفته است: «نزلت في النضر بن الحارث» در هر دو مورد اخير، بنا بر نظر محققان اسباب نزول، به كار رفتن نام فرد معين در اين قالب، صراحت در بيان سبب نزول دارد، اما علامه، بي‏هيچ ترديد مي‏نويسد: «با توجه به شيوه ايشان در عموم رواياتي كه به عنوان سبب نزول ذكر شده، اين مورد هم، ظاهرا از قبيل تطبيق است.»47
همان گونه كه از قول علامه، پيش از اين آورديم، وجود روايات متناقض اسباب نزول، در ذيل يك آيه و بعضا از قول يك فرد، تنها مي‏تواند به دو صورت توجيه شود: نخست اين كه اين موارد، تطبيق و اجتهاد راويان شمرده شود و دوم اين كه ساختگي باشد.48 بي‏شك، پي گرفتن هر يك از اين راه حلها، برخاسته از پيشفرضهاي محقق است. راه حل نخست، بر حسن ظن و راه حل دوم، بر بي‏اعتمادي استوار است و هر يك پيامدهاي متعددي به دنبال دارد. علامه، چنان كه از داوريهاي عنوان شده او آشكار است، راه حل نخست را انتخاب مي‏كند و مكرر بر اجتهادي بودن اين روايات تأكيد مي‏كند. او در وقوع اين پيشامدها ترديد نمي‏كند، همچنان كه اجتهاد راويان را هم با حسن ظن و در جهت مصداق‏يابي توضيح مي‏دهد و مي‏نويسد:
تأمل در سياق آيات، ترديدي باقي نمي‏گذارد كه اين روايات از جمله همان مواردي است كه بر آن نام تطبيق را نهاديم، بدين معني كه (راويان) مضمون بعضي از آيات را منطبق بر پاره‏اي از داستانهايي يافتند كه در زمان پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم روي داده بود، لذا آن ماجرا را سبب نزول آيه خواندند؛ البته مرادشان اين نبود كه آيه يكباره صرفا به خاطر آن واقعه و برطرف كردن شبهه‏اي كه به آن دامن زده، نازل شده است، بلكه منظورشان اين بود كه آيه ياد شده، شبهه برخاسته از اين واقعه و هر واقعه مشابه آن را نيز جواب مي‏گويد... . (بنابراين) با در نظر گرفتن اين امر، آنچه ايشان اسباب نزول مي‏ناميدند، داستانها و حوادثي بود كه در زمان پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم روي داده بود و به نوعي با مضامين آيات كريمه هماهنگي داشت؛ بدون اين كه آيه ناظر به آن داستان خاص يا پيشامد ياد شده باشد.49 نقد روايات اسباب نزول
با توجه به آنچه آمد، روايات اسباب نزول با دو مشكل مواجه است: از يك سو اجتهاد راويان مي‏باشد و چه‏بسا ايشان در تطبيق خود به خطا رفته باشند؛ البته بايد توجه داشت كه خطا در اجتهاد، به معناي نادرستي و برساختگي اصل واقعه نيست؛ از سوي ديگر، همچون مجموع ميراث حديثي ما در كشاكش جدالهاي فردي و مذهبي، دستخوش جعل و تحريف شده است.
علامه طباطبايي در مواجهه با اين دو مشكل، به نقادي روايات مي‏پردازد و به تبع معيارهاي خود، در اين نقادي، دو كاركرد متفاوت دارد:
«انطباق بر آيه به لحاظ سياق، مضمون و لحن»، مهمترين ملاك براي تشخيص سبب نزول بودن روايت است كه به صواب بودن اجتهاد راويان را مي‏رساند و تنها در صورت تعارض با قرآن، سنت و عقل است كه بر نااستواري روايت هم دلالت مي‏كند.
«موافقت با زمان نزول آيه»، ملاك ديگري براي تشخيص سبب نزول بودن روايت است؛ جز اين كه عدم سازگاري با آن مي‏تواند معاني مختلفي داشته باشد: از يك سو مي‏تواند با تعدد نزول توجيه شود؛ همچنان كه ممكن است بر خطاي اجتهاد راوي دلالت كند و در برخي موارد هم بر نادرستي روايت دلالت مي‏كند.
در كنار اين دو معيار، تعارض با قرآن، سنت و عقل، سه معياري است كه جعلي بودن روايت را به تصوير مي‏كشد. البته بايد توجه داشت كه موافقت با زمان نزول، خود از زيرمجموعه‏هاي عرضه روايت بر قرآن و قسيم معيار تعارض با قرآن است؛ همچنان كه عدم موافقت با زمان نزول آيه، در واقع نوعي از تعارض با تاريخ است.

محققان اسباب نزول، تنها امري را كه موجب تمايز روايات سبب نزول از روايات تفسيري ديگر مي‏دانند، نوع تعبير راوي است. نوع تعبير، به هنگام تعارض روايات در تعيين اسباب نزول هم، از مهمترين عوامل مرجّح است. اما علامه در تشخيص روايات سبب نزول يا ترجيح آنها به هنگام تعارض، اصلاً به نوع تعبير راوي توجه نمي‏كند. از نظر ايشان، مهمترين ملاك براي پذيرش روايت يا روايات اسباب نزول، تدبّر در خود آيات قرآني است؛ لذا روايتي را مي‏توان پذيرفت كه با مضمون آيه و لحن و سياق آن و تمام جزئيات و ظرايفي كه با دقت در آيه مي‏توان دريافت، مطابقت كند.
علامه در بررسي روايات مختلفي كه درباره سبب نزول آيات 64 تا 74 سوره بقره رسيده است، به تحليل موشكافانه آيات مي‏پردازد و همه جزئياتي را كه مي‏توان از آنها دريافت، عنوان كرده، با توجه به مطابقت با اين جزئيات، يك دسته از روايات عنوان شده را هماهنگ يافته، مي‏پذيرد و به روش معمول ديگران به صراحت خرده مي‏گيرد كه روايات را بر آيات تحميل مي‏كنند:
و اين اجمالي از مطالبي است كه مي‏توان از رهگذر اين آيات، دريافت و اين مطالب از ميان اين روايات، تنها بر رواياتي تطبيق مي‏كند كه متضمن داستان عقبه است و هيچ دليلي براي استناد به روايات (ديگر) در تفسير اين آيات وجود ندارد، مگر مبناي رايج آن گروهي كه مضمون روايات را بر آيات حاكم مي‏گردانند؛ چه لفظ آيه هم با مضامين آن روايات همسو باشد يا نه.50
ايشان در بررسي روايات اسباب نزول، در برخي موارد به اجمال به منطبق نبودن روايت بر آيات استناد مي‏كند و آن را به عنوان سبب نزول نمي‏پذيرد: «بنا بر آنچه به تفصيل بيان شد، اين آيه به طور كامل بر اين داستان منطبق نيست.»51 و حتي به رغم تعدد طرق نقل يك روايت، در صورت عدم مطابقت، باز هم آن را نمي‏پذيرد.52 علامه در برخي موارد، با وضوح بيشتري از اين عدم مطابقت ياد كرده، آن را ناهماهنگ با ظاهر آيه معرفي مي‏كند.53
ايشان در برخي موارد ديگر، از اين عدم انطباق، به ناهماهنگي با «مضمون آيه»54 يا «سياق آيه يا آيات»55 ياد مي‏كند:
نهايت آن كه از نظر علامه، نص قرآن، تعابير و جزئيات ارائه شده در خود آيات و سياق آنها، از آنچنان اهميتي در تعيين اسباب نزول برخوردار است كه با تأمل در آنها به خوبي مي‏توان اسباب نزولي «فرضي» را ترسيم كرد. ايشان در آغاز بحث تفسيري خود درباره آيات 85 تا 91 سوره نساء مي‏نويسند:
با تأمل در اين آيات، روشن است كه درباره گروهي از مشركان نازل شده كه براي مؤمنان اظهار ايمان كردند، سپس به منزلگاه خويش بازگشتند و با مشركان در شركشان دمساز شدند، لذا در جنگ با ايشان ترديد شد و مسلمانان درباره ايشان اختلاف كردند و برخي بر جنگ با ايشان نظر دادند و ديگران با اين كار مخالفت كردند و به خاطر تظاهر آنها به ايمان، جانبشان را گرفتند، اما خداوند، ايشان را به مهاجرت يا جنگ فرمان داد و مؤمنان را از ميانجيگري در حقشان بازداشت.56
در بحث روايي، سبب نزولي با اين ويژگي نيامده، لذا روشن است كه علامه صرفا با تأمل در آيات، چنين سبب نزول فرضي‏اي را ترسيم كرده‏اند. ايشان در بحث تفسيري از آيه 83 سوره نساء هم، موضوع آن را منطبق بر واقعه «بدر صغري» مي‏دانند و توضيح مي‏دهند:
پيش از اين، عنوان شد كه بهتر است اين آيات را ناظر به داستان بدر صغري بدانيم كه طي آن، «ابوسفيان»، «نعيم بن مسعود اشجعي» را براي ايجاد ترس و وحشت بين مردم، به مدينه فرستاد تا آنها را از رفتن به بدر بازدارد.57
جالب اين است كه ايشان در بحث روايي، سخني از اين داستان به ميان نياورده‏اند؛ همچنان كه «سيوطي» و «واحدي» هم در كتابهاي اسباب النزول خود، اشاره‏اي به اين داستان، ذيل آيه مذكور يا آيات قبل و بعد آن نكرده‏اند.58 در نتيجه، به خوبي آشكار است كه نه‏تنها علامه روايات اسباب نزول را داوري و اجتهاد پيشينيان مي‏داند، بلكه خود نيز چنين كاري را روا دانسته، بدان مبادرت ورزيده است.
علامه با همين نگرش به آيات و اسباب نزول، رواياتي را كه ذيل آيه 28 سوره آل عمران به عنوان سبب نزول طرح شده، به دليل ناهمخواني با ظاهر آيه، نمي‏پذيرد، اما جاي مناسب آنها را هم عنوان مي‏كند و مي‏نويسد:
مناسبتر است كه اين داستان، سبب نزول آياتي عنوان شود كه از دوست گرفتن يهود و نصاري نهي كرده است، نه اين آيات.59
بنابراين، ايشان اجتهاد در تعيين سبب نزول را روا مي‏داند و اين مجال را فراروي مفسّران همه دوره‏ها، فراخ مي‏بيند. اما يكي از مهمترين پيامهاي اين رويكرد به مسأله اسباب نزول، فراهم آمدن بستري مناسب براي بروز داستانهايي غير واقعي و فرضي، برگرفته از ظاهر آيات است؛ يعني در واقع، تأييد همان فرضيه جنجالي مستشرقان است كه روايت سيره و تاريخ (و نيز فقه و...) را ساخته قرون متأخر (قرن سوم به بعد) مي‏دانند. از جمله اين داستانها كه صحت آن در خور نقد است، سبب نزولي است كه علامه در بحث تفسيري از آيات 114 تا 121 سوره انعام تصوير مي‏كنند و بر مبناي آن، چنين قضاوت مي‏كنند:
و همه اينها مؤيد سخني است كه از ابن عباس گزارش شده، مبني بر اين كه مشركان با پيامبراكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و مؤمنان درباره گوشت مردار جدل مي‏كردند، ولي گفتند: آيا شما از آنچه خود كشته‏ايد، مي‏خوريد و از آنچه خدا كشته، نمي‏خوريد، پس آنگاه اين آيه نازل شد و لذا هدف اين آيات، بيان تفاوت اين دو مورد و تثبيت اين حكم است.60
علامه در بخش روايي، چنين روايتي را از «ابن عباس» يا غير او گزارش نكرده‏اند، اما «سيوطي» آن را آورده است.61 اشكال در اين است كه سوره انعام، يكجا نازل شده و تك‏تك آيات آن نمي‏تواند سبب نزولي داشته باشد؛ چنان كه علامه هم خود به همين نكته، در مواردي چند، در نقد روايات سبب نزول، تمسّك جسته‏اند.62 در اين صورت، بر مبناي نگرش علامه، آيه، سبب نزول خاصي دارد كه قطعا خلاف واقع است. بنابراين، بايد در مباني اين ديدگاه و پيامدهاي آن، نيك تأمل شود.

زمان نزول آيه، معيار مهم ديگري است كه علامه در نقد روايات سبب نزول، از آن بهره مي‏گيرد. اين ملاك، در واقع، فرعي از ملاك استناد به تاريخ است، اما براي رساتر بودن مراد از آن، عنوان حاضر را برگزيديم. تعارض روايت با زمان نزول به تنهايي محتمل سه امر است: خطاي راوي در تعيين اين روايت به عنوان سبب نزول، ساختگي بودن روايت، توجيه آن بر مبناي تكرّر نزول.
علامه در بررسي دو داستاني كه در سبب نزول آيه 2 سوره مائده در تفاسير مجمع البيان، الدر المنثور و طبري نقل شده، به همين مبنا تمسّك مي‏جويد و مي‏نويسد: «و اين هر دو قصه، با آنچه مفسران و اهل نقل، مسلم دانسته‏اند، موافقت ندارد و آن اين است كه سوره مائده در حجة‏الوداع نازل شده است.»63
همچنين رواياتي را كه «سيوطي» از امام علي عليه‏السلام در سبب نزول آيه 43 سوره اعراف نقل مي‏كند و حضرت عليه‏السلام مي‏فرمايند: «قسم به خدا كه اين آيه در حق ما اهل بدر نازل شده است»، از همين منظر نقد مي‏كنند: «قرار داشتن اين جمله در سياق اين آيات كه مكّي است، با نزول آن در روز بدر يا در حق اهل بدر، نمي‏خواند.»64
«يدعون ربّهم بالغداة و العشيّ يريدون وجهه ما عليك من حسابهم من شي‏ء و ما من حسابك عليهم من شي‏ء فتطردهم فتكون من الظالمين».
بنابراين، از نظر علامه، يكي از مهمترين ملاكهايي كه مي‏تواند مشخصا در بررسي روايات اسباب نزول، مورد استناد قرار گيرد، زمان نزول سوره است. چنان كه روشن است، علامه با توجه به اتحاد سياق آيات و شهرت قول به نزول يكجاي سوره يا زمان نزول آن، به نقادي روايات اسباب نزول مي‏پردازد و به صرف روايات اسباب نزول، از اين قول مشهور برنمي‏گردد و به استناد آن به نزول جداگانه اين آيات در زماني ديگر، روي نمي‏آورد. با اين همه، او نيز مانند عموم محققان، به تكرّر نزول اعتقاد دارد و در اين باره مي‏نويسند:
برخي از سوره‏ها مكررا نازل شده، چنان كه گفته مي‏شود سوره حمد دو مرتبه نازل شده: يك مرتبه در مكّه و يك مرتبه در مدينه و همچنين برخي از آيات، مكررا نازل شده؛ چنان كه آيه «فبأيّ آلاء ربّكما تكذّبان» در سوره «الرحمن» سي مرتبه تكرار شده و دو آيه «إنّ في ذلك لآية و ما كان أكثرهم مؤمنين» و «إنّ ربّك لهو العزيز الرحيم» در سوره شعراء هشت فقره تكرار يافته و گاهي يك آيه در بيشتر از يك سوره آمده؛ چنان كه آيه «و يقولون متي هذا الوعد إن كنتم صادقين» در شش سوره مختلف واقع شده.65
گونه‏گوني نقل؛ تعدد اسباب يا...
گونه‏گوني نقل، يكي از ويژگيهاي روايات سبب نزول است. در روايات، معمولاً سبب نزولهاي مختلف و متعددي براي آيات عنوان شده است. از نظر متخصّصان اين حوزه با توجه به تعابير به كار رفته در روايات به لحاظ صراحت و روشني دلالت، مي‏توان روايت سبب نزول را از روايت تفسيري تشخيص داد. اما در صورت تساوي تعابير و عدم وجود قرينه بايد به تعدد اسباب معتقد شد. اما از آن جا كه علامه توجهي به تعابير به كار رفته در روايات ندارند، از آن براي انتخاب روايت سبب نزول بهره نمي‏گيرند. راه حل علامه در اين گونه موارد، دو امر است: اين تعدد، در نتيجه اجتهاد و تطبيق دادن راويان به وجود آمده يا آيه داراي تعدد اسباب است.
در ذيل آيه 221 سوره بقره، الدر المنثور و مجمع البيان وقايع مختلفي را به عنوان سبب نزول طرح كرده‏اند. علامه تعدد سبب نزول را در مورد آنها مي‏پذيرد و تعارضي در اين گونه‏گوني نمي‏بيند:
بين اين رواياتي كه درباره سبب نزول است، تعارضي وجود ندارد؛ چرا كه اين امكان وجود دارد كه آيه پس از وقوع چندين حادثه نازل شده باشد و حكم همه آنها را عنوان كند.66
با وجود آن كه قول به تعدد اسباب يا اجتهاد راويان، مهمترين تحليل علامه از روايات متعدد درباره يك آيه است، اما به تناسب مورد، از شيوه‏هاي ديگري هم براي جمع بين روايات استفاده مي‏كنند. در برخي موارد، گونه‏گوني روايات به لحاظ اجمال و تفصيل است؛ چنان كه در روايتي به اجمال از سه نفر سخن گفته شده و در روايت ديگر، اسم همه آنها يا برخي از آنها طرح شده است. در ذيل آيات 11 تا 18 سوره حجرات دو روايت وارد شده كه شخصيتهاي اصلي آن، سه نفر همسفر بوده‏اند كه يكي از آنها دو ديگر را خدمت مي‏كرد و در يك روايت، نام خادم، «سلمان» آمده و در روايت ديگر، با تفاوت در تعبير و اتحاد مضمون، نام دو همسفر ديگر آمده كه «ابوبكر» و «عمر» مي‏باشد. علامه، دو روايت را گزارش يك واقعه مي‏داند و روايت سومي را كه نام هر سه تن در آن آمده و البته اندكي هم در تعبير، متفاوت است، مؤيد برداشت خود قرار مي‏دهد.67
آيات 172 تا 175 سوره آل عمران، ناظر به پيشامدهاي جنگ احد است. روايات درباره تعداد افرادي كه در حمله دشمن فرار نكردند و در دفاع از پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم باقي ماندند (11، 18 و 30 نفر) اختلاف دارند. علامه در جمع بين اين روايات، شيوه‏اي متفاوت را پيش مي‏گيرد و چنين اظهار مي‏كند:
و چه بسا اين اختلاف به دليل اختلاف اطلاعات راويان يا غير آن باشد، و اما رواياتي كه از دفاع نسيبه مازنيه از آن حضرت صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم حكايت مي‏كند، بر اين دلالت دارد كه در آن هنگام، هيچ كس نزد حضرتش صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم نبود و البته استوارگاماني بوده‏اند كه فرار نكرده، به جنگ مشغول بودند و سخن راويان درباره اين عده، مختلف است، مگر در يك نفر كه آن هم حضرت علي عليه‏السلام است و چه بسا در فرد ديگري متفق باشند كه او، ابادجانه انصاري است.68
كه البته اين شيوه جمع، بويژه در جايي كه تعداد مطرح است، راه حل قابل تأملي است و نشان مي‏دهد كه در بررسي روايات اسباب نزول، بايد تأمل بيشتري كرد.

راه يافتن روايات ساختگي به مجموعه روايات سبب نزول، در كنار درافتادن آن به ورطه پرتلاطم نقل به معني و غلتيدن به مجال كشاكشهاي كلامي و سياسي، موجب شده است تا روايات سبب نزول، افزون بر آن كه استنباط فردي راوي باشد، نه گزارش يك شاهد بي‏طرف عيني، به دروغ و تحريف نيز مبتلا شود؛ كاستي و خللي كه تنها چاره آن، هوشمندي محققان در ارزيابي همه‏جانبه اين روايات و بررسي سند و متن آنهاست.

سند، بخشي از روايت است كه نقادي آن، اگرچه نمي‏تواند به تنهايي مبناي داوري نهايي درباره روايت باشد، اما قوّت يا ضعف آن مي‏تواند قرينه‏اي در تأييد دلايل ديگر براي قضاوت تلقي شود. علامه طباطبايي در بحث از روايات اسباب نزول به ضعف، قطع يا ارسال سند توجه دارد و آنها را يادآور مي‏شود. اما همو به محدوديت اين نقادي توجه داشته، تقريبا هيچ گاه بر صرف ضعف سند، روايتي را بي‏اعتبار نمي‏خواند، بلكه همراه با قرينه سند، نااستواري متن آن را نيز گوشزد مي‏كند و تنها در اين صورت است كه روايتي را كنار مي‏نهد.
او روايتي را كه ذيل آيه 215 سوره بقره وارد شده، به لحاظ سند، ضعيف مي‏خواند، همچنان كه متن آن را نيز به دليل عدم انطباق بر آيه، نااستوار مي‏يابد.69 همچنين روايتي را كه در سبب نزول آيه 40 سوره انعام عنوان شده، نه‏تنها به لحاظ سند ضعيف مي‏يابد، بلكه آن را در تعارض با روايات بسياري مي‏داند كه بر يكباره نازل شدن سوره انعام در مكه دلالت دارد؛ همچنان كه متن آن به لحاظ مضمون نيز منطبق با آيه ياد شده نمي‏باشد.70 پاره‏اي از روايات هم كه درباره سبب نزول آيه 67 سوره مائده نقل شده است، علاوه بر قطع و ارسال سند، بر آيه منطبق نمي‏باشد.71
علامه در قضاوت درباره سند حديث، به داوري خود «سيوطي» و صاحبان مجامع حديثي؛ مانند «ترمذي» يا «حاكم» كه او حديث و سخنشان را گزارش مي‏كند، توجه دارد و آن را منعكس مي‏كند؛ مانند آن كه تضعيف «سيوطي» را درباره روايت ذيل آيه‏اي از سوره عنكبوت يادآور مي‏شود و در عين حال، به ناسازگاري آن با سياق آيه هم توجه مي‏دهد.72

از نظر علامه، مهمترين ملاك در نقد استواري روايات، نقد متن آنهاست. ايشان خود
روايات اسباب نزول را به دليل تعارض با قرآن، سنت، عقل و تاريخ، رد مي‏كند. البته معيار تاريخ كه در اين موارد كاربرد دارد، همان «زمان نزول» آيه است. ايشان در مباحث ديگر، علم و واقعيت را نيز مبناي داوري خود قرار مي‏دهد، اما در اين بحث، به نمونه‏اي براي اين موارد دست نيافتيم.
1. مخالفت با قرآن: علامه روايات متعددي را در حوزه‏هاي مختلف، به قرآن عرضه كرده و بي‏اعتباري آنها را برملا كرده است. در بحث اسباب نزول نيز اين معيار، ملاك مهمي براي سنجش روايات است. منابع حديثي فريقين، گزارش كرده‏اند كه به هنگام مرگ «عبداللّه‏ بن ابي»، رئيس منافقان، پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم بر او نماز خواندند و پيراهن خود را هم به او دادند تا در آن كفن شود؛ اين عمل حضرت صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم با مخالفت «عمر» مواجه شد. او براي تعليل مخالفت خود، به آيه 80 سوره توبه استناد كرد73 كه حضرت با توجيه آيه، به او پاسخ دادند. آنگاه آيه 84 سوره توبه74 نازل شد و به روشني، حضرت را از انجام چنين اعمالي نهي كرد و حضرتش نيز ديگر هيچ گاه چنين عملي را در حق هيچ يك از منافقان تكرار نفرمود.75

اين روايات، افزون بر تناقض با يكديگر و اين كه برخي، برخي ديگر را دفع مي‏كند، آنچه آنها را يكسره تباه كرده و ترديدي در نااستواري آنها باقي نمي‏گذارد، تعارضي است كه با آيات قرآن كريم دارد.
سپس به موارد نقص و آيات متعددي كه از استغفار و نماز خواندن بر مشركان نهي مي‏كند، اشاره مي‏كند:
افزون بر اين، تمام آياتي كه استغفار بر منافقان و نماز بر آنها را عنوان كرده... نهي از استغفار را به كفر و جاودانگي آنان در آتش تحليل كرده است؛ در اين صورت، چگونه كفر و خلود با جواز استغفار و نماز بر آنها جمع مي‏شود؟76
و سرانجام، بعد از ذكر موارد نقص ديگر، نتيجه مي‏گيرد كه «سخن استوار اين كه اين روايات به لحاظ مخالفت با قرآن، برساخته‏اند و بايد از آنها روي برتافت.»77
از نظر ايشان، رواياتي هم كه جريان نزول اولين وحي را بازمي‏گويد و از جمله، از ترديد پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و مراجعه ايشان به «ورقة بن نوفل» مسيحي سخن مي‏گويد،78 قابل اعتماد نيست؛ چرا كه با گزارش قرآن از اين واقعه نمي‏خواند.79
علامه در عرضه روايات بر قرآن، تنها به مضمون و مفاد آيات توجه نمي‏كند، بلكه فراتر از آن، سياق آيات را نيز در نظر مي‏گيرد. بدين‏سان، روايتي را كه از «سعد بن ابي‏وقاص» نقل شده و در آن، نزول 4 آيه را ناظر به وضع خودش دانسته، نقد مي‏كند. آيه نخست، آيه 15 سوره لقمان است: «و إن جاهداك علي أن تشرك بي ما ليس لك به علم فلاتطعهما و صاحبهما في الدنيا معروفا»

روايت از ضعف، پيراسته نيست؛ چرا كه اولاً كلام خداوند: «و إن جاهداك علي أن تشرك» ذيل آيه «و وصّينا الإنسان بوالديه» (لقمان/ 14) است. سياق آيه، اين را كه اين آيه در حادثه ويژه‏اي نازل شده باشد، نمي‏پذيرد. افزون بر اين، در ذيل آيه «قل تعالوا أتل ما حرّم ربّكم عليكم» (انعام/ 151) آورديم كه احسان به والدين، عام است و ويژه شريعت خاصي نيست.80
ذيل آيه 48 سوره نساء81 روايتي عنوان شده است كه در آن، كوشش شده تا با استناد به آيات مختلف، معذور و آمرزيده بودن «وحشي» (قاتل حمزه سيدالشهدا) را اثبات كند. علامه با استناد به سياق آياتي كه در اين روايت مورد استشهاد قرار گرفته است، تقطيع بخشي از آنها را جايز نشمرده، حكم به ساختگي بودن روايت مي‏دهد:
براي كسي كه در اين آياتي كه در ضمن روايت آمده تأمل كند، ترديدي باقي نخواهد ماند كه روايت، ساختگي است و سازنده آن در صدد نشان دادن اين است كه «وحشي» و همراهان او آمرزيده‏اند؛ گرچه گناهان بزرگ و كوچك بسياري مرتكب شده باشند. پردازنده اين روايت، بخشهايي از آيات متعدد را كه هر كدام از آن موضعي است و با قرائني ويژه همراه است و در سياق خاصي قرار گرفته، گرد آورده، در حالي كه «مستثني» از موردي است و «مستثني منه» از موردي ديگر و اين آيات در جايگاه خود با پس و پيش خود داراي پيوندي است كه نمي‏توان آنها را از هم گسست و به آن گونه كه اين راوي آورده، سامان داد تا مناسب اين مواجهه شگفت بين پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و «وحشي» باشد.82
تعارض با عصمت و شخصيت نبي صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم : برخي از محقّقان، تعارض با عصمت يا شخصيت نبي صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم را به عنوان ملاكي مستقل طرح كرده‏اند. اما از آن جا كه به دست آوردن تصوير پيامبران عليهم‏السلام تنها از طريق قرآن ميسّر است، پياده كردن اين مبنا عملاً به عرضه روايات به قرآن مي‏انجامد؛ همچنان كه خود اين مبناي كلامي هم از نظر شيعه از آموزه‏هاي قرآن مي‏باشد؛ لذا به نظر مي‏رسد قرار دادن آن در ذيل عرضه بر قرآن، مناسبتر باشد؛ اگرچه اهميت و گستردگي آن، طرح مستقل آن را توجيه كند.
در نقاديهاي علامه، بويژه در بررسي اشكال مختلف داستانها، اين مبنا كاربردي گسترده دارد. البته پيامبران علاوه بر آن كه از مقام عصمت برخوردارند، برترين الگوي كرامت و انسانيت مي‏باشند. تصويري كه علامه از شخصيت پيامبران ترسيم مي‏كند، بيش از هر چيز، بر پايه تصويري است كه خود قرآن با تعبيرات و وصفهايش از ايشان ارائه مي‏دهد.
علامه در تعدادي از رواياتي كه ذيل آيه 84 سوره توبه آمده، شخصيت پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم را بركنار از مفاد روايات مي‏داند:
پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم برتر از آن است كه اين دلالت را در آيه نيابد و از آن تخيير بفهمد و آنگاه بگويد «استغفار را بر هفتاد افزون مي‏كنم» آنگاه ديگري او را به معناي آيه تنبه دهد، اما او بر فهم نادرستش پاي فشارد تا بدان جا كه خداوند او را از نماز گزاردن نهي كند يا آيه‏اي ديگر فروفرستد.83
همچنان كه در سطور بعدي، از جهتي باز هم روايت را به دليل تعارض با شخصيت حضرتش زير سؤال مي‏برد:
برخي از روايات، مشتمل است بر نماز گزاردن و استغفار كردن، و كساني كه اين ديدگاه را پذيرفته‏اند، اين عمل را به نوعي جلب و جذب دلهاي رجال خزرج از منافقان به سوي اسلام، تلقي كرده‏اند. شگفتا! چگونه اين سخن راست مي‏آيد؟! چگونه مي‏شود پذيرفت كه پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم با صريح آيه مخالفت كرده است... در حالي كه خداوند با رساترين سخن، او را از اين همراهي و جذب‏آفريني در مثل آيه: «إذا لأذقناك ضعف الحياة و ضعف المماة» (اسراء/ 15) تهديد كرده است! استوارتر آن كه بگوييم اين روايت به لحاظ مخالفت با كتاب الهي، جعل و تباه است.84
از نظر علامه، رواياتي كه مخاطب آيات عتاب‏آميز آغازين سوره عبس را پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم مي‏داند، به هيچ رو با شخصيتي كه خود قرآن از آن حضرت صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم ارائه مي‏دهد، هماهنگ نيست:
ليكن آيات سوره مورد بحث، دلالت روشني ندارد بر اين كه مراد از شخص مورد عتاب، رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم باشد، بلكه صرفا خبري مي‏دهد و كسي را كه خبر از او داده شده، با صراحت ذكر نمي‏كند. از اين بالاتر اين كه در اين آيات، شواهدي هست كه دلالت مي‏كند منظور، غير رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم است؛ چون همه مي‏دانيم كه صفت «عبوس» از صفات رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم نبوده و آن جناب حتي با مخالفان، رو ترش نمي‏كرده، تا چه رسد به مؤمنان رشديافته! بعلاوه، اشكال «سيد مرتضي» رحمه‏الله بر اين روايت وارد است كه مي‏گويد: اصولاً از اخلاق رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم نبوده، و در طول حيات شريفش سابقه نداشته كه دل اغنيا را به دست آورد و از فقرا روي برگرداند. خود خداي تعالي نيز خلق آن جناب صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم را عظيم شمرده و قبل از نزول سوره مورد بحث، در سوره نون كه به اتفاق روايات وارد شده در ترتيب نزول سوره‏هاي قرآن، بعد از سوره «اقرء با سم ربّك» نازل شده، فرموده است: «إنّك لعلي خلق عظيم». چگونه معقول است كه خداوند در اول بعثت، خلقش را عظيم شمارد و به اين صفت، او را بطور مطلق بستايد، اما پس از چندي، برگردد و به خاطر پاره‏اي اعمال اخلاقي، او را مذمت كند و چنين خُلق نكوهيده‏اي را به او نسبت دهد كه به اغنيا متمايل است؛ هرچند كافر باشند، و براي به دست آوردن دل آنان، از فقرا روي مي‏گرداند؛ هرچند مؤمن و رشديافته باشند؟!85
سپس تأكيد مي‏كند:
و بعلاوه، نكوهيدگي ترجيح دارايي غني كه ملاكي براي فضل به حساب نمي‏آيد، بر كمال و صلاح فقير به وسيله رو ترش كردن و روي گردانيدن از فقير و روي آوردن به غني به علت دارايي‏اش، قبحي عقلي است كه با اخلاق بزرگوارانه انساني ناسازگار است و لزوم دوري گزيدن از آن، نيازي به نهي لفظي ندارد.86
در بيان سبب نزول آيه 22 سوره فاطر آمده است كه اين آيه در پي سخن گفتن پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم با كشتگان بدر نازل شده است. علامه در اين باره مي‏نويسد:
در اين روايت نشانه‏هايي از جعل وجود دارد كه پوشيده نيست؛ زيرا ساحت رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم اجلّ از آن است كه قبل از آن كه پروردگارش او را آگاه سازد و دستوري دهد، از پيش خود چيزي بگويد، آنگاه خداي سبحان آيه‏اي نازل كند و در آن آيه، او را در آنچه ادعا كرده و خبر داده، تكذيب كند.
از نظر علامه، اين كه پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم پس از نزول آيه «إنّي أخاف إن عصيت ربّي عذاب يوم عظيم»87 تاب و قرار نداشتند تا آيه آغازين سوره فتح نازل شد، سخني نيست كه بتوان پذيرفت:
«ولي حديث خالي از شبهه نيست، چون از آن برمي‏آيد كه كلمه «ذنب» در آيه به معناي نافرماني خدا، و منافي با عصمت است، در حالي كه گفتيم معنايش اين نيست.»
نگرش علامه به شخصيت پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم اين را هم برنمي‏تابد كه از دو رازي كه در واقعه سوره تحريم آمده، مسأله خانوادگي ناظر به «ماريه» را افشا كند و مسأله اجتماعي درباره حكومت «ابوبكر» را مخفي دارد:
و اين روايات با وجود تعدد، ابهامي را كه در جمله «عرّف بعضه و أعرض عن بعض» هست، برطرف نكرده و روشن نكرده كه رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم براي چه كسي بعضي از داستان را تعريف كرده و از بعضي ديگرش صرفنظر نموده... و نيز در روايتي... آمده كه آن قسمتي را كه رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم شناسانيد، مسأله «ماريه» بود و آنچه را كه از پي‏گيري آن صرفنظر نمود، اين گفته‏اش بود كه: «پدر تو و پدر او، پس از من بر مردم حكم خواهند راند؛ چون مي‏ترسيد اين سخن اشاعه پيدا كند. اشكال وارده به اين دو روايت، اين است كه كجاي اين كار، كرامت و بزرگواري است؟ آيا افشا كردن ماجراي تحريم «ماريه» (كه مسأله‏اي خانوادگي است) بزرگواري است و يا پنهان كردن زمامداري آن دو نفر؟ يا اين كه اگر كرامتي باشد، در عكس اين قضيه است؟88
2. تعارض با سنت: پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و ائمه اطهار عليهم‏السلام در كنار قرآن، سنت را به عنوان يكي از مهمترين معيارهاي ارزيابي روايت معرفي كرده‏اند. علامه نيز در بررسي روايات، بسيار به آن استناد مي‏كند. اما نكته مهم در اِعمال اين ملاك، اين است كه در مقام تعارض چند روايت، كدام را بايد روايت معيار تلقي كرد و كدام را بايد كنار گذاشت؟ بررسي نمونه‏هاي كاربرد اين مبنا در تفسير الميزان نشان مي‏دهد كه روايت معيار، همواره داراي مرجّح است: يا از تعدد نقل برخوردار است يا دليلي از خارج، آن را تأييد مي‏كند و يا هر دو ويژگي را داراست. در بررسي نمونه‏هاي روايات سبب نزول، روايت معيار، عموما از حالت سوم برخوردار بوده، در عين تعدد نقل، با دليلي هم از خارج تأييد مي‏شده است.
بدين‏سان، روايتي كه سوره مدثر را اولين سوره نازل شده معرفي مي‏كند، علاوه بر تعدد روايات مخالف، با سياق سوره علق هم تعارض دارد؛ همچنان كه در خود روايت هم اشعاري به نزول متقدم وحي وجود دارد:
اين حديث با احاديث ديگري كه دلالت دارند كه سوره اقرأ در نزول، اولين سوره قرآن است، ناسازگار مي‏باشد؛ به خصوص كه سياق سوره اقرأ نيز اين را تأييد مي‏كند؛ بعلاوه، اين گفته ايشان كه «پس وقتي كه ملكي كه در حرا، به سراغم آمد» اشعار دارد كه وحي در گذشته بر او نازل شده است.89 از نظر علامه، روايتي هم كه ذيل داستان تحريم (تحريم/ 1ـ 9) درباره دو راز عنوان شده در اين داستان آمده، به هيچ وجه قابل قبول نيست؛ چه اين كه به طرق متعدد از «عمر بن خطاب» سبب نزول آن روايت شده كه مضمون فوق را تأييد نمي‏كند؛ علاوه بر اين كه اين روايت، با كرامت نفساني پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم نيز سازگار نيست.90
در سبب نزول آيه نخست سوره ممتحنه آمده است كه يكي از اهل بدر، خيانتي مرتكب شد و «عمر» خواست او را گردن زند، اما پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم به استناد بدري بودن و با استناد به آيه‏اي در حق ايشان، عمر را از انجام چنين عملي بازداشت. علامه در نقد اين قول، به روايت ديگري استناد مي‏كند كه بر حد زدن يكي از اهل بدر در ماجراي «افك» خبر مي‏دهد، در حالي كه طرق نقل آن، متعدد است:
... در حالي كه با روايات وارده در داستان افك معارض است؛ چون در آن روايات آمده است: بعد از آن كه آيه شريفه در برائت عايشه نازل شد، رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم يكي از تهمت‏زنندگان به عايشه؛ يعني «مسطح بن اثاثه» را حد زد و كيفر كرد؛ با اين كه اين مرد، از سابقين اولين و از مهاجرين و از شركت‏كنندگان در جنگ بدر بود، و اين روايات در صحيح بخاري و صحيح مسلم در روايات بي‏شماري كه در تفسير آيات افك رسيده، آمده است.91
با اين همه، ايشان تنها به اين اشكال بسنده نمي‏كند و تعارض اين برداشت را از آيه عنوان شده، با آيات ديگر و اهداف ديني، دليلي ديگر بر نااستواري آن مي‏شمارد.92
در نهايت بايد توجه داشت كه علامه در صورت تعارض روايات با يكديگر، برتري سند يك روايت را ـ چه به لحاظ وثاقت يا مذهب ـ مبناي ترجيح آن روايت قرار نمي‏دهد، بلكه همان گونه كه عنوان شد، تعدد نقل يا مرجّحي از خارج، مبناي داوري ايشان است.
3. تعارض با عقل: علامه در بررسيهاي خود از روايات، جايگاه ويژه‏اي براي عقل قائل است. البته كاركرد عقل در حوزه‏هاي مختلف روايات، تفاوت مي‏كند. در حوزه اسباب نزول، كاربرد آن غالبا به صورت استدلالهاي منطقي و عقلاني تجلي مي‏كند.
برخي روايات، سبب نزول آيه 64 سوره آل عمران را: «قل يا أهل الكتاب تعالوا إلي كلمة سواء بيننا و بينكم ألاّ نعبد إلاّ اللّه‏» كه از دعوت غير مسلمانان به دين اسلام حكايت مي‏كند، ناظر به دعوت پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم از سلطان روم مي‏دانند و تاريخ آن را سال ششم بعد از هجرت معين مي‏كنند، در حالي كه در روايات تاريخي، دعوت مسيحيان نجران به اسلام در سال 9 و 10 بعد از هجرت عنوان شده است. علامه در سالشمار اين وقايع، با ديده شك مي‏نگرند و مي‏نويسند:
آيه شريفه، قبل از سال نهم نازل شده و جريان آمدن نصاراي نجران به مدينه در سال ششم هجرت و يا قبل از آن اتفاق افتاده و بعيد است كه رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم به حكمرانان روم و قبط و فارس، با فاصله دوري كه از مدينه داشتند، نامه نوشته باشد و به نصاراي نجران، با اين كه نزديك مدينه بودند، مكاتبه نكرده باشد.93
در روايت آمده است كه بعد از نزول آيه‏اي كه جزاي قتل عمد مؤمن را جهنم مي‏داند، مسلمانان، جهنمي بودن اين عده از مسلمانان را باور داشتند تا اين كه آيه 48 سوره نساء نازل شد كه مي‏فرمايد: «إنّ اللّه‏ لايغفر أن يشرك به و يغفر ما دون ذلك لمن يشاء و من يشرك باللّه‏ فقد افتري إثما عظيما». علامه با نگاهي منطقي، به تحليل مضمون اين روايت مي‏پردازد و مي‏نويسد:
اين روايات، خالي از اشكال نيست؛ زيرا گمان نمي‏كنيم كه عموم اصحاب رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم از اين نكته آگاه نباشند كه همان گونه كه گفتيم آيه «إنّ اللّه‏ لايغفر أن يشرك به...» با مضمون خود، بر آيات شفاعت، چيزي نمي‏افزايد. بي‏شك، اصحاب پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم متوجه بوده‏اند كه بيشتر آيات شفاعت، مكي است... و اين آيات درباره همه گناهان عموميت دارد و در همان حال، از نظر مشفوع له متضمن قيد دين رضايت‏بخش است كه عبارت است از توحيد و نفي شريك، و از جانب خداوند متعال، مقيد به مشيّت الهي است. پس حاصل مفاد اين آيات، شمول مغفرت به همه گناهان، بجز شرك است، به شرطي كه خداوند بخواهد.94
ايشان سپس روايتي ديگر را مي‏آورند كه در آن، عين همين ادعا تكرار شده، جز اين كه، نهايت زمان اين باور را شنيدن حديث شفاعت از پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم دانسته است، و سپس منتقدانه مي‏پرسند:
پس ظاهر روايت اين شد كه اصحاب از داستان شفاعت نيز همانند برداشت خود از آيه مغفرت را فهميده بودند. اما سؤال ديگري عليه او باقي مي‏ماند، و آن اين كه چه شد اصحاب از روايت ناپيشگفته درباره شفاعت، امكان آمرزش كبائر را فهميدند، ولي اين امكان را از آن همه آيات شفاعت كه سالها قبل از اين حديث در مكه نازل شد و با اين كه دلالت آن آيات روشن بود، نفهميدند؟95
در كنار اين موارد، بايد از موارد ديگري هم ياد كرد كه علامه با تحليل منطقي، به تناقض دروني خود روايت اشاره مي‏كنند. ايشان ذيل آيه 108 سوره انعام به نقد روايتي درباره سبب نزول آن مي‏پردازند و از جمله به اين نكته توجه مي‏كنند و مي‏نويسند: «و ذيل اين روايت ـ همان‏گونه كه مشاهده مي‏شودـ با صدر آن سازگار نيست.»96 همچنان كه درباره روايات اسباب النزول آيه 57 سوره عنكبوت هم، به اشكال منطقي سخن (بي‏ارتباط بودن جواب با سؤال) اشاره مي‏كنند.